मुगु, जुम्ला जिल्लाको हिमा गाउँपालिका-५ की २६ वर्षीय मनसुबा शाही सुत्केरी भएपछि गाईगोरु बाँध्ने गोठमा नवजात शिशुसहित बस्दै आएकी छन् । शाही सुत्केरी भएपछि ९ दिनसम्म गाई राख्ने गोठमा बस्न बाध्य भएकी हुन् ।

कर्णालीमा महिलाहरू महिनावारी हुँदा हालसम्म सात दिनसम्म अझै छाउगोठमा बस्नु पर्ने अवस्था कायमै रहेको समयमा सुत्केरी हुँदा पनि गोठमै बस्नु पर्ने अवस्था आएको छ । सुत्केरी हुँदा गोठमा बस्दा शिशुसँगै आमाको स्वास्थ्य निकै खतरामा रहन्छ ।

शाही ओछ्यानको तलतिर गोरुलाई ओछ्याएको पराल र सोत्तरमाथि शिशुसहित एक सातादेखि गोठमै दिन रात बिताइरहेकी छन् ।

अँध्यारो भित्री गोठमा झ्याल नहुनु , ढोका पनि सानो हुनु, उपयुक्त छिद्र नहुनुले आमा र शिशुलाई आगोको धुवाले अप्ठ्यारो पार्दै आएको छ । बच्चा जन्मिएको ६ हप्तालाई सुत्केरी समय भनिन्छ ।

सुत्केरी भएको अवस्थामा आमा र बच्चालाई लालन पालनमा पहिलो प्राथमिकतामा राखेर बढी हेरचाह गरिनुको साथै पोसिलो खानपान, झोलिलो पदार्थमा बढी जोड दिनु पर्ने स्वास्थ्यकर्मीको तर्क छ । तर, सुदूरपश्चिम र कर्णालीमा देवी देवता रिसाउछन् भन्ने डरले सुत्केरी भएकै समयमा सुत्केरी आमालाई स्याहार सुहार त परै जावस अतः हेलचक्र्याइँ गरिँदै आएको अवस्था उहिलेदेखि अहिलेसम्म ज्युँका त्युँ छ ।

सुत्केरी मनसुबा आफ्ना लागि आफैँ खाना पकाउने र गोठमा नै सुत्न बाध्य छिन् । सुत्केरी भएको बेला घरभित्र बस्दा देवी देवता रिसाउँछन् । त्यसैले सुत्केरी हुँदा गोठमा बस्नु परेको हो अवस्था आएको शाहीको गुनासो छ । उनले भनिन्, ‘यस्तो बेला घरभित्रै बस्ने चाहना त हुन्छ नि तर परम्परागत मान्यताले घर भित्र गएमा शुभ हुँदैन । नौ दिन पुगेपछि चोखो पानी अन्य विभित धार्मिक कार्य सम्पन्न गरेर घरभित्र जान्छु ।’

मनसुवाका श्रीमान् दिनेशबहादुर शाही सुत्केरी श्रीमती र छोरालाई भेट्न पटक-पटक गोठमा जान्छन् । बाहिर ढोकाबाटै सोध्छन्, अहिले अवस्था कस्तो छ मनसुबा ? रूढीवादी सामाजिक, कुसंस्कार, अन्धविश्वासले अडेको हाम्रो समाज नवजात शिशुसहित श्रीमतीलाई गोठमै राख्नु परेको दुखेसो श्रीमान् दिनेशको देखेको छ ।

घरका आमा, बुबाले नमान्ने र समाजले नानाथरी कुरा काट्ने डरले बाध्य भएर गोठमा राख्नु परेको छ । महिनावारी भएको बेला त कुरै छाडौँ सुत्केरी हुँदा श्रीमतीले छोएको पानी र खानपान अरूले खाँदैन ।

‘म यता आफ्नो बच्चा र श्रीमतीको हेरचाह गर्न आउँदा पनि घर भित्र पस्ने बेला चोखिएर जानु पर्छ यदि यो गरिन भने मलाई पनि भित्र जान दिँदैनन्,’ दिनेशले भने । जुम्लाकी मनसुबा मात्रै एक उदाहरणकी पात्र मात्र हुन् मुगु, दैलेख, सुर्खेत, कालिकोट, हुम्ला जिल्लाका सुत्केरी बाख्रा, गाई र भैँसी बाँध्ने गोठमा छाउ बस्नु पर्ने बाध्यता छन् ।

सुत्केरीले छोरा र छोरी जन्माएमा गोठमा बस्दा विभेद गरिएको छ । छोरा जन्मिए नौ र छोरी जन्मिए १२ दिन गोठमा बस्नु पर्ने बाध्यता रहेको महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका पञ्चकला नेपाली बताइन् । सुत्केरी र शिशुको विशेष ख्याल गर्नुपर्ने भएकाले गाईगोरु बाँध्ने गोठमा बस्न दिनुहुँदैन भन्दा नमान्ने गरेको नेपालीको भनाई छ । परम्परागत रूपमा चल्दै आएको प्रचलन हो, यो प्रचलन लाई कसैले पनि रोक्न सक्दैनन् स्वयंसेविका नेपालीले भनिन् ।

छाउपडी प्रथा अन्त्यका लागि विभिन्न सचेतनामूलक कार्यक्रम र छाउगोठ भत्किएँ तर समाजको हेर्ने त्यो तुच्छ नजर कहिले भत्केन । वर्षौदेखि विद्यमान रहेको प्रथा हटाउन स्थानीय तहको विशेष भूमिका रहन्छ । तर, प्रभावकारी रूपमा काम गरेको देखिँदैन महिला विज्ञहरूको भनाई छ । हालसम्म ग्रामीण क्षेत्रमा महिनावारी र सुत्केरी हुँदा गोठमा बस्नुपर्ने बाध्यता हटाउन यहाँका तिनै तहका सरकारले सकेका छैनन् ।

यस्तै, वर्षेनी राज्य र विभिन्न गैरसरकारी निकायबाट कर्णालीमा व्याप्त छाउपडी प्रथा उन्मुलनका लागि अभियान सञ्चालनका नाममा करौडौं रकम खर्च हुँदै आएको छ । कर्णालीका ग्रामीण बस्तीहरूमा जनचेतना फैलाउने नाममा राज्यको करोडौँ रकम स्वाहा हुने गरे पनि कर्णालीका लागि राज्यको यो खर्च बालुवामा पानी सहर हुने गरेको छ ।

छाउगोठ भत्काउन आक्रामक बनेको सरकारले कर्णालीका नागरिकको मस्तिष्कबाट छाउ हटाउन सकेको छैन । छाउप्रथाविरुद्ध प्रशासन, स्थानीय सरकारले अभियान नै चलाएर पनि ती अभियान छाउपडी उन्मुलनविरुद्ध हुन नसक्दा कर्णालीका ग्रामीण भेगमा सुत्केरी हुँदासमेत गोठमा बस्नु बाध्यता कायमै छ ।

यहाँका तीनै तहका सरकारले यस्तो कुप्रथा, कुसंस्कृतिलाई समयमै न्यूनीकरण गर्न सकेन भने प्राय कर्णालीका महिलाहरूको अकालमै ज्यान जाने खतरा बढी हुनसक्छ ।